उपप्राध्यापक पुरुषोत्तम खतिवडा
पिण्डेश्वर विद्यापीठ
व्याकरण
व्याकरण
मुखं व्याकरणं प्रोक्तम् यो, उक्ति अनुसार संस्कृत व्याकरण संस्कृत वाङ्मयको मुख हो, भनेर वेद पुराण उपनिषद्हरूले पुष्टि गरेका छन् । प्राणीको अङ्कमध्ये मा मुख नै प्रमुख अङ्क मानिन्छ । त्यसमा पनि संस्कृत व्याकरणबाट विचार दुई प्रकारले प्रकट गरिन्छ जस्तै : लेखेर र बोलेर । तर बोलेको कुरा चाहिँ चिरस्थायी हुँदैन,कुनै लेख पुस्तकाकारमा मुद्रण वा हस्तलेखन नै भए पनि सुरक्षितसँग राख्न सके त्यो चिरस्थायी हुन्छ । यसरी विचारहरूको चिरस्थायीका निम्ति परापूर्वकालमा भूजपत्र आदिमा लेख प्रारम्भ गरेको कुरा इतिहासले बताउँछ । त्यस समयका लेखहरूमा भाषा र शब्दको अपरिवर्तनीयताका कारण एकै रूपमा ल्याउनका लागि व्याकरण लेखियो । त्यसमा पनि यो समयमा गुरुमुखबाट सुनेर नै कण्ठ गरिन्थ्यो भन्ने कुरा सुन्नमा आएको छ,त्यसैकारण श्रुति स्मृति भनिन्छ । वेद र श्रुतिहरूले पनि यस्तै कुरा प्रकट गरेका छन् । त्यसैले स्वरको आरोह अवरोहमा भिन्नता छ विभिन्न प्राचीन विद्वान्हरूले आ–आÇना मत अनुसार व्याकरणको रचना गरे । वेद व्याकरणको रक्षा गर्नका निमित्त वेदाङ्कको पनि आवश्यकता छ । शरीरको रक्षा गर्नका निमित्त शरीरका अङ्क प्रत्यङ्क हात, गोडा, मुख इत्यादिको आवश्यक पर्दछ, जस्तैः
छन्दः पादौ तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते
ज्योतिषामयनं चक्षुर्निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते ।
शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम्
तस्मात्साङ्कमधीत्यैव ब्रह्मलोके महीयते ।।
यी वेदका षडङ्क हुन् । सबै अङ्क पढ्नाले नै ब्रह्मलोकमा पुजित हुन्छ । यिनमा पनि मुख्य मुख नै व्याकरण शास्त्र हो, मुख नभएमा कुनै अङ्कको जोर चल्दैन ।
व्याकरण शास्त्रको प्रारम्भ चाहिँ जगतको सृष्टिसँगै भएको हो भनेर बताएको छ । यो सूक्ति अनुसार ब्रह्मा नै जगन्नियन्ता र व्याकरणकर्ता भएको कुरा व्याकरणका इतिहासकारहरू बताउँछन् । ब्रह्माले रचना गरेको व्याकरण शास्त्रको लिपिबद्ध इन्द्रले गरे । किन कि व्याकरणशास्त्रको आवश्यकता भएको कुरा गरेर नै देवताहरू इन्द्रका नजिकै गएर भन्दा भए कुरु व्याकरणम् यसरी देवताहरूले इन्द्रलाई प्रेरित गरेपछि इन्द्रले प्रतिज्ञा गर्दै भने, व्याकरवाणि इति । यस्तो प्रतिज्ञा गरेर महान् व्याकरणग्रन्थको रचना गरे । यो संसारमा संस्कृत व्याकरणशास्त्रको परम्परा वेदबाट नै भएको हो भन्ने कुरा सर्वत्र प्रख्यात छ । त्यसमा पनि व्याकरणशास्त्रको प्रथम प्रवक्ता ब्रह्मा नै भएको कुरा ऋक्तन्त्र १ आदि ग्रन्थमा उल्लेख गरेको छ । ब्रह्माको समयका बारेमा एकमत पाइँदैन, ऋक्तन्त्रीय प्रमाण अनुसार ब्रह्माबृहस्पतये व्याकरणशास्त्रम्प्रोवाच । ब्रह्माको समयका बारेमा बाल्मीकिय रामायणमा स्पष्ट छ यथा– नूनं व्याकरणम्, इत्यादि यो श्लोकअनुसार रामायणकाल (त्रेतायुग)मा पनि व्याकरण शास्त्रको पठनपाठन हुने गरेको कुरा भारतीय इतिहास ग्रन्थहरूले पनि पुष्टि गरेका छन् । रामायणकाल त्रेतायुगको दोस्रो चरण हो, त्यसैले १२६९०८५ (बाह्र लाख उन्सत्तरी हजार पचासीवर्ष) त्रेतायुगको आयुवर्ष प्रमाण अनुसार बित्यो ।
व्याकरणशास्त्रका अर्का दोस्रा प्रवक्ता २ बृहस्पति भए । पातञ्जल महाभाष्यबाट यो कुरा बुझिन्छ कि बृहस्पतिले इन्द्रलाई दिव्य हज्जार वर्षसम्म व्याकरणशास्त्र पढाएको कुरा स्पष्ट छ । ३ ऋक्तन्त्रमा पनि ब्रह्माद्वारा बृहस्पतलिाई व्याकरणशास्त्र पढाइयो । त्यसमा पनि यो जिज्ञासा उत्पन्न हुन्छ कि ब्रह्मा पनि छ हजार वर्ष मात्र बाँचेका हुन् त ? अत एव हामीहरूका दृष्टिमा देवताहरूका गुरु बृहस्पतिको समय सत्ययुगको अन्तिम चरणमा भएको भन्ने कुरालाई स्वीकार्न सकिन्छ । यस्तै ब्रह्मा र बहृस्पति समकालीन हुन् भन्ने प्रमाण सिद्ध हुन्छ ।
व्याकरणशास्त्रका सम्प्रदाय दुईवटा छन् र ती हुन् –महेश्वर र इन्द्र ।
१. महेश्वर माहेश्वर सम्प्रदाय
२. इन्द्र– ऐन्द्र सम्प्रदाय
संस्कृत व्याकरणशास्त्रका ऐन्द्र सम्प्रदाय प्रवत्र्तक तृतीय प्रवक्ता नै इन्द्र हुन् ।३ ऋक्तन्त्रका अनुसार इन्द्र बृहस्पति गुरुका शिष्य हुन् । इन्द्रले व्याकरणशास्त्रको प्रवचन गरेको कुरा ऋक्तन्त्रमा उल्लेख छ । यसरी यो कुरा महाभाष्यमा उल्लेख छ । इन्द्रदेखि नै प्रकृति प्रत्यय स्वरूप व्याकरण प्रक्रिया सम्बन्धी विकास सुरु भएको हो । तर पनि इन्द्रको समयका बारेमा यो नै निश्चय मान्न सकिन्छ । इन्द्र दीर्घजीवी थिए अध्यात्म ज्ञान प्राप्त गर्नका लागि एकसय वर्षसम्म ब्रह्मचर्य व्रत पालना गरेका थिए भन्ने प्राचीन ग्रन्थहरूमा उल्लेख छ ।
व्याकरण शास्त्रका प्रवक्ताहरू अनेक थिए, त्यसमा चतुर्थ प्रवक्ता वायु भएको कुरा व्याकरणविद् विद्वान्हरूले पुष्टि गरेका छन् । तैतिरीय ५ संहितामा भने अनुसार वायुका सहयोगले इन्द्रद्वारा प्रकृति प्रत्ययले युक्त शास्त्र तयार गरियो । अर्को कुरा वायुका सहयोगले नै वर्तमान प्रसिद्ध भएको ६ व्याकरणशास्त्र देववाणी नै सर्वप्रथम इन्द्रले नै निर्माण गरेको कुरा यत्रतत्र प्रसिद्ध छ, वायुपुराणमा वायु सर्वशास्त्रविशारद भएको कुरा उनैले रचना गरेको पौराणिक आख्यानहरूले पनि पुष्टि गर्दछन् । वायुपुत्र हनुमान् पनि ठूला वैयाकरणी थिए, साथै व्याकरण वेत्ता आÇना पिता वायुझैँ थिए भने श्रमद्वाल्मीकीय रामायणमा आदिकवि ७ वाल्मीकिले पनि बताएका छन् । हनुमान् दशरथपुत्र भगवान् श्रीरामचन्द्रका समकालीन थिए, यसकारण वायुको समय त्रेतायुगलाई मान्न सकिन्छ । किन कि विभिन्न सभागोष्ठीमा हुनमानद्वारा व्याकरणको महत्त्वबारे प्रकाश पारेका टीका टिप्पणीहरू भेटिन्छन् ।
यस्तै व्याकरणशास्त्रका (५) पाँचौं प्रवक्त भरद्वाज ८ थिए । यिनी अङ्किरस बृहस्पतिका छोरा इन्द्रका शिष्य थिए, इन्द्रले नै ९ भारद्वाजलाई व्याकरणशास्त्रको उपदेश गरेका थिए । क्रमैले भारद्वाजले अन्य ऋषिलाई व्याकरणको उपदेश दिए ।१० भारद्वाज दीर्घजीवी थिए भन्ने कुरा चरक संहिता ऐतरेयाख्यक ऐतरेय ब्राह्मण आदि ग्रन्थहरूद्वारा बुझ्न सकिन्छ । भारद्वाज काशिराजदिवोदासका छोरा ११ प्रतर्दनका पुरोहित थिए । प्रतर्दन दासरथि श्रीरामचन्द्रका ६ समकालीन थिए । श्री सीतारामलक्ष्मण वनमा गएका समयमा भारद्वाज आश्रममा बास बसेका थिए भन्ने कुरा वाल्मीकि रामायणबाट १२ जान्न सकिन्छ । सीताजीको स्वयंवर पछि १२ दासरथि रामको र परशुरामको साक्षात्कार भएको कुरा पनि रामायणमा पाइन्छ । यसरी जमदग्निका छोरा परशुरामको जन्म त्रेता युगको अन्तिम द्वापरयुग पूर्व सन्धि बेलामा भएको थिाये । यो कुरा १४ महाभारतबाट पनि जान्न सकिन्छ । साथै श्रीरामको समय त्रेता + द्वापरको सुरु समय भएको हुनाले भरद्वाज दीर्घजीवी थिए । यस्तै अर्का व्याकरणशास्त्रका छैठौं प्रवक्ता भागुरि ऋषि थिए । भगुरस्यापत्यो बृहद्गगीशिष्यो भागुरिर्बभूव भागुरि ऋषिले पनि आÇनो व्याकरण शास्त्रको प्रवचन गरेका थिए भागुरि ऋषिको व्याकरण शास्त्र विषयक ग्रन्थ र उनले प्रचार गरेका सिद्धान्तले पनि पुष्टि गर्दछन् ।
विक्रम संवत्भन्दा तीन हजार एकसयवर्य (३१००) पहिले संस्कृत व्याकरण शास्त्रका सप्तम (सातौ) प्रवक्ता १५ पाष्करसादि ऋषि थिए । तर पनि पाणिनिको अष्टाध्यायीमा यिनको प्रमाणिक सूत्र भेटिँदैन । तर पनि महाभाष्यमा भने यिनको उल्लेख पाइन्छ । पौष्करसादि, यो पद हेर्दा तद्धितान्त प्रत्यय भएको ज्ञान हुन्छ । पौष्करसादि आचार्यका पिता पुष्करसत् १६ थिए भन्ने प्रमाण हुन्छ । बह्वादि गणमा पुष्करसत् शब्द पाइन्छ बह्वादिभ्यश्च (पाणीनि अष्टा. ४।१।९६) यो सूत्रले अपत्य अर्थमा तद्धितमा इञ् प्रत्यय भएर पौष्करसादि यस्तो शब्द निष्पन्न हुन्छ १७ यज्ञेश्वर भट्ट पनि उपर्युक्त महाभाष्यको प्रमाण उद्धरणलाई मान्दछन् । त्यस्तै पुष्करसादि आचार्यले संस्कृत व्याकरणशास्त्रको व्याख्यान गरेको प्रमाण पाइन्छ ।
संस्कृत व्याकरणका आठौं (अष्टम) प्रवक्ता चारायण थिए । यो शब्द पनि अपत्यप्रत्ययान्त हो । चरस्य अपत्यं पुमान्, चारायणः । यस्तो शब्दको व्युत्पत्ति हुन्छ । नडादिगणमा नडादिभ्यो फक् यो सूत्रले फक् प्रत्यय भएर फस्य– आयन आदेश भएपछि आदिबृद्धि णत्व आदि कार्य गरेर चारायणः यो शब्द निष्पन्न हुन्छ, यज्ञेश्वर भट्ट पनि उपर्युक्त महाभाष्यको प्रमाण उदुरणलाई मान्दछन् । महाभाष्यमा चारायण यो शब्द उल्लेख गरेको हुँदा चारायणाचार्यले पनि संस्कृत व्याकरण शास्त्रको व्याख्याता भएर व्याख्यान गरेका थिए भनेर विद्वान्हरू बताउँछन् ।
काशकृत्स्नः
विक्रमभन्दा (३१००) तीनहजार एकसय वर्ष पूर्व संस्कृत व्याकरणका (मकै)) प्रवक्ता काशकृत्स्नः नाम गरेका विद्वान् थिए । काशकृस्नले व्याकरण शास्त्रका साथै व्याख्यान पनि गरेका थिए ।१८ महाभाष्य ग्रन्थद्वारा पनि यो ज्ञात हुन्छ कि यिनका पिता काशकृत्स्न थिए । कशकृत्स्न शब्ददेखि यो ज्ञात हुन्छ कि यिनका पिता कशकृत्स्न थिए । कशकृत्स्न शब्ददेखि अपत्य अर्थमा तस्यापत्यम् अष्टा ०४।१।९२ यो सूत्रद्वारा अण् प्रत्यय भएर काशकृत्स्न शब्द निष्पन्न हुन्छ । यिनका आचार्यको अर्को नाम काशकृत्स्न पनि थियो । यिनको गोत्र भार्गव हो भनेर विविध प्रमाणिक ग्रन्थमा बताइएको छ ।
शन्तनुः
प्रायः सबै विद्वान्हरू एकै समयमा भएको कुरा इतिहासले बताउँदै आएको छ । त्यसै अनुसार संस्कृत व्याकरणका १० (दशक) प्रकाश शन्तनु नाम गरेका वैयाकरण प्रणेता थिए । यिनले सर्वाङ्पूर्ण ग्रन्थ व्याकरणशास्त्रको रचना गरेका थिए, तर यिनको वर्तमान व्याकरणको प्रामाणिक अध्ययन फिट् सूत्र मात्र पढ्न सकिन्छ ।
वैयाघ्रपद्य
अर्का व्याकरणकार वैयाघ्रपद्य नाम गरेका काशिका १९ ग्रन्थका रचयिता वैयाघ्रपद्य नाम भएका ग्रन्थकार (११) एघारौं गणनामा पर्दछन् । यिनका पिता व्याघ्रपाद महर्षि २० वसिष्ठका पुत्र थिए । व्याघ्रपाद शब्ददेखि गर्गादिभ्यो यञ् यो सूत्रले यञ् प्रत्यय भएर वैयाघ्रपद्य शब्द निष्पन्न हुन्छ । वैयाघ्रपद्य व्याकरणमा दश अध्याय २१ थिए भन्ने कुरा काशिका ग्रन्थमा उल्लेख छ ।
गाग्र्यः
गाग्र्यनाम गरेका व्याकरणकार संस्कृत व्याकरणशास्त्रका धुरन्धर विद्वान् थिए । पाणिनीयाष्टाध्यायी,निरुक्त २२ प्रातिशाख्य २३ ग्रन्थद्वारा यो कुराको बोध हुन्छ । गाग्र्य शब्द गोत्र प्रत्यान्त हो । गर्गस्य गोत्रापत्यं यो विग्रहमा (गर्गदिभ्यो यञ् १।१।१०५) यो पाणिनिको सूत्रले यञ् प्रत्यय भएर सिद्ध हुन्छ । यिनका पिताको नाम गर्ग थियो गर्ग भारद्वाजका पुत्र थिए । पाणीनिको अष्टाध्यायीमा उल्लेख गरे अनुसार गाग्र्य पाणिनिभन्दा प्राचीनतम थिए । निरुक्तमा गाग्र्यको मत उल्लेख गरेकाले यास्कभन्दा पनि गर्ग नै पुराना हुन् भनेर भन्न सकिन्छ । यास्काचार्यको समय सीमा महाभारत युद्ध समीप हुन सक्छ । त्यसैले गाग्र्यको समय पनि विक्रमभन्दा ३१०० वर्ष पूर्व नै हो भनेर विद्वान्हरूले स्वीकार गरेका छन् । परन्तु सुश्रुतटीकाकार उल्हणले २४ धन्वन्तरिशिष्यमध्ये मा गाग्र्य र गालवको उल्लेख गरेका छन् । यदि वैद्य गाग्र्यगालव झैँ वैयाकरण गाग्र्य गालव नै हुन् भन्ने प्रमाणान्तरले सिद्ध हुन्छ । त्यसो हुँदा गाग्र्याचार्यको समयसीमा विक्रम संवत् भन्दा ५५०० पाँचहजार पाँचसय वर्ष पूर्व मान्न सकिन्छ ।
गालवः
गालवः नाम गरेका वैयाकरणकारले संस्कृत व्याकरणको व्याख्यान गरेको कुरा पाणिनीय अष्टाध्यायीबाट पनि जान्न सकिन्छ ।२५ पुरुषोत्तमदेव प्रणीतम्भाषावृत्तौ च पुरुषोत्तमदेवारा रचित भाषावृत्तिमा व्याकरण विषयक मत उल्लेख गरेको छ । गावलशब्द गोत्रापत्य प्रत्ययान्त भएको हुँदा गालवाचार्यका पिताको नाम गलव वा गलु थियो भन्ने सकिन्छ । सुश्रुतटीकाकारको उल्हणमत अनुसार गालवाचार्य पनि धन्वतरिका शिष्य थिए । वास्तवमा यिनी नै धन्याकरण गालवको एकीभाव सिद्ध हुन्छ तर गालवाचार्यको समय विक्रमभन्दा पाँचहजार पाँचसय (५५००) वर्ष पूर्व मान्न सकिन्छ ।
शाकल्यः
विक्रम संवत्भन्दा तीनहजार एकसय (३१००) वर्ष पूर्व शाकल्य नाम गरेका संस्कृत व्याकरणकारले संस्कृत व्याकरणको व्याख्या गरेका थिए । २६ पाणिनीय अष्टाध्यायी २७ मा महाभाष्य २८प्रातिशाख्येभ्योवगशाकल्य इति अनुमीयते ।२९ महाभारतमा कुनै सूत्रकार शाकल्य भनेर उद्धृत गरिएको छ । तिनै वैयाकरण शाकल्य हुन् भनेर अनुमान गर्न सकिन्छ । पाणिनीयाध्यायी प्रातिशाख्यमा उद्धृत गरिएका शाकल्यका मत अनुशीलन गर्नाले पनि यो ज्ञात हुन्छ कि शाकल्य व्याकरणमा लौकिक वैदिक दुवैको विशद व्याख्या गरेको थियो भन्ने भनाइ छ । यसरी शाकल्य आदिवैयाकरण ज्ञाता विद्वान्हरूको पनि सिद्धान्त मत प्रस्तुत गरियो ।
माहेश्वर
व्याकरणशास्त्रको माहेश्वर सम्प्रदायका बारेमा मत दुईवटा प्रसिद्ध छन् । ती हुन् (१) माहेश्वर व्याकरण र (२) ऐन्द्र व्याकरण । त्यसमा माहेश्वर सम्प्रदाय प्रवत्र्तक साक्षात् शिवरूप माहेश्वरले नै व्याकरणा शास्त्रको प्रवचन गरे । अथवा पाणिनिको तपस्याबाट खुसी भएर वरदान दिने शिवबाट डमरुको नादबाट प्राप्त शब्दध्वनि रूप सूत्र नै १४ सूत्रको रूपमा अवतीर्ण शब्दशास्त्रको व्याख्यात्मक ग्रन्थ नै माहेश्वर व्याकरण हो भनेर विद्वान्हरूले पुष्टि गरेका छन् । सारस्वत ३० व्याकरणको भाष्य श्लोकात्मक सूत्रले पनि यही प्रमाण सिद्ध गर्दछ । त्यस्तै पाणिनीय ३१ शिक्षा पनि पुष्टि गर्दछ । त्यस्तै ३२ नन्दिकेश्वर काशिकामा पनि महेश्वरको उल्लेख छ । त्यस्तै अर्को ग्रन्थ ३२ हैमबृहद्वृत्यचूर्णि ग्रन्थ अवलोकन गर्दा पनि त्यो कुरा स्पष्ट हुन्छ । शिव व्याकरण शास्त्र भन्दा अतिरिक्त, अर्थशास्त्र धनुर्वेदः, वास्तुशास्त्र नाट्यशास्त्र, छन्दशास्त्र आदि ग्रन्थहरूका पनि रचनाकार भएको पुष्टि हुन्छ । शिव दीर्घायुः मृत्युञ्जयी थिए । त्यसैले शिवका नाम अनेक छन् । जस्तैः शिव, शवि, भव, रुद्र,शङ्गर शम्भु, पिनाकी शूलभगवी, महेश्वर, महादेव, स्थाणु गिरीशः, विशालाक्ष, यम्बक आदि । प्रसिद्ध नामहरू थिए भनेर अमरकोषकारले पनि भनेका छन् । महाभारतको शान्तिपर्वमा उल्लेखित अनेक शास्त्र प्रवत्र्तक शिव सत्य युगको अन्तिम चरणमा उत्पन्न पौराणिक शिव र व्याकरण शास्त्रका आचार्य शिव (महेश्वर) एकै हुन् किन कि पाणिनिको तपस्याको प्रभावद्वारा प्रसन्न भएका शिवले डमरुको नादसँगै ताण्डव नृत्यद्वारा खुसी भएर पाणिनिलाई अपार शब्द शास्त्र भण्डार वैयाकरण सार सूत्र रूपमा प्राप्त भएका हुन् । कसैकसैले भनेका छन् कि महाभारतको शान्ति पर्वमा वर्णन गरिए अनुसार अनेक शास्त्रका प्रवत्र्तक भगवान् शिव सत्ययुगको चौथो चरणमा भएका शिव कैलाशवासी पार्वती वल्लभ हुन् भने पौराणिक शिवभन्दा भिन्न अर्का वैयाकरणकार आचार्य महेश्वर वेदवेदाङ्क प्रवत्र्तक द्वापरयुगका अन्तिम चरणमा अवतरित शिवले पाणिनिलाई व्याकरणशास्त्रको उपदेश ननाद ढक्का नवपञ्च बारम् ”डमरु १४ पल्ट बजाएर डमरुको ढक्का डिमडिमबाट निस्किएका अ इ उण् आदि १४ सूत्रका जन्मदाता नै शिव हुन् भने वरदान ग्रहणकर्ता तथा ग्रन्थकर्ता (माहेश्वर व्याकरणकार) पाणिनि हुन् ।
माध्यन्दिनिः
विक्रम संवत्भन्दा ३००० (तीन हजार) वर्ष पहिले माध्यन्दिनि नाम गरेका वैयाकरण भएको कुरा काशिकाग्रन्थ ३३ द्वारा जान्न सकिन्छ विमलसरस्वतीप्रणीतरूपमाला ३४ ग्रन्थद्वारा पनि जान्न सकिन्छ कि माध्यन्दिनाऽऽचार्यले पनि संस्कृत व्याकरण शास्त्रको व्याख्या गरेका थिए । अपत्यप्रत्ययान्त भएको हुँदा यिनका पिता मध्येन्दिनु ३४ नाम गरेका आचार्य थिए भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ ।
काशिका ग्रन्थमा “आपिशलपाणिनीयाः रौढीयाः, रौढीयकाशकृत्स्नाः ”यस्ता अनेक उदाहरणहरूमा आपिशलि,पाणिनि, काशकृत्स्न आदिका साथमा रौढि यो पद पढिएको हुँदा रौढि नाम गरेका वैयाकरणकारले पनि व्याकरण शास्त्रको रचना गरेका थिए भन्ने बोध हुन्छ । अपत्य प्रत्ययान्त भएको हुँदा रुढ भन्ने यिनका पिताको नाम थियो र अपत्यप्रत्ययान्तमा इञ् प्रत्यय भएर रौढि नाम भएको हुन सक्छ ।
यस्तै यसै समयमा अन्य आचार्यहरू जस्तैः शौनकि गौतम आपिशलि काश्यप, चाक्रवर्मण, भारद्वाज,शाकटायन, व्याडि, सेनक आदि आचार्य भएका थिए भनेर पाणिनीय व्याकरण अष्टाध्यायी सूत्रपाठद्वारा पनि बुझ्न सकिन्छ ।
पाणिनिः
विक्रम संवत् भन्दा (२९००) उनन्तीस सय वर्ष पहिले पाणिनि नाम गरेका व्याकरणका सर्वश्रेष्ठ ग्रन्थकार भएका थिए । पाणिनिको समयका बारेमा विद्वान्हरूको एकमत छैन । त्यसमा अनेक आधुनिक विद्वान् र भाषा वैज्ञानिकहरूले पाणिनिको समय ईशवीय सन् भन्दा (५००) पाँचशय वर्ष पूर्व मानेका छन् । तर भारतीय विद्वान् पण्डित युधिष्ठिर मीमांसकले भने विक्रमभन्दा २९०० वर्ष पूर्व मानेका छन् । पाणिनिले महेश्वरबाट प्राप्त व्याकरणशास्त्र उनका डमरुका शब्दबाट प्राप्त चतुर्दशसूत्रहरूलाई आधार मानेर अष्टाध्यायी नाम गरेको ग्रन्थको रचना गरे । यो ग्रन्थ विश्वमा नै अद्वितीय वैज्ञानिक प्रमाणले युक्त संस्कृत भाषाको व्याकरण प्रतिपादक लौकिकवैदिक दुवैतर्फ शब्द भण्डारको राशि ग्रन्थ सिद्ध भएको छ । पाणिनि आचार्यले धातुपाठ,गणपाठ, उणादिसूत्र पाठ, लिङ्कानुशासन, शिक्षासूत्र जाम्बवतीविजय, द्विरूपकोषप्रभृति ग्रन्थ पनि रचना गरेका थिए ।
कात्यायनः
कात्यायन नाम गरेका अद्वितीय विद्वान्ले अष्टाध्यायी ग्रन्थलाई आधार मानेर वार्तिक सूत्र ग्रन्थको निर्माण गरे । कसै कसैको भनाइ अनुसार याज्ञवल्क्यका नाति वररुचि नै कात्यायन पाणिनि अष्टाध्यायीका वार्तिककार हुन भनेर मान्दछन् । यिनका समयका बारेमा एकमत नभए पनि विक्रमभन्दा २९०० वर्ष पूर्व नै मान्न सकिन्छ ।
पतञ्जलिः
विक्रम संवत्भन्दा दुई हजार वर्ष (२०००) पूर्व पतञ्जलि नाम गरेका विद्वान्ले पाणिनिका अष्टाध्यायी सूत्र र वररुचिकात्यायनका वार्तिकलाई आधार मानेर व्याकरण महाभाष्य ग्रन्थको रचना गरे । महाभाष्य व्याकरणशास्त्रको अत्यन्त प्रामाणिक ग्रन्थ हो । सूक्ष्मतरिकाबाट हेर्दा यो ज्ञान हुन्छ कि महाभाष्य सम्पूर्ण विद्याको अग्रगण्य ग्रन्थ हो । भनेर २४ भर्तृहरिले वाक्यपदीयमा उद्घोष गरेका छन् ।
कृतेऽयं पतञ्जलिना गुरुणा तीर्थदर्शिना
सर्वेषां न्यायबीजानां महाभाष्ये निबन्धने ।
यसपछि शर्ववर्मा, चन्द्रगोभि, भर्तृहरि, देवनन्दी, वामन, जयादित्य, भट्टअकलङ्ग, पाल्यकीर्ति,शिवस्वामी, भोजदेव, दयापालमुनि, आचार्य बुद्धिसागर सूरि, कैøयट, भद्रेश्वर सूरि, पुरुषोत्तम देव, धर्मकीर्ति,वद्र्धमान, हेमचन्द्र सूरि, मलभयगिरि, क्रमदीश्वर, नरेन्द्राचार्य, अभयचन्द्राचार्य, बोपदेव, शेषवंशीय रामचन्द्राचार्य,भट्टेजिदीक्षित, ज्ञानेन्द्र सरस्वती, अन्न भट्ट, नारायण भट्ट, कौण्ड भट्ट, नागेश भट्ट, वासुदेव वाजपेयी, रामाश्रम,वैद्यनाथ पायगुण्डे, महर्षि दयानन्द सरस्वती आदि अनेक आधुनिक विद्वान्हरू भएको कुरा अनेक ग्रन्थ अवलोकन गर्दा बुझ्न सकिन्छ
